De Patriotten in Utrecht
Over de verlichting, de Patriottenbeweging en Jan van Lith de Jeude
De Verlichting
Volgens de historicus Jonathan Israel Is de Verlichting:
“De meest dramatische stap op de weg naar secularisatie en rationalisering in de geschiedenis van Europa” en “daarmee ook voor de geschiedenis in brede zin niet alleen van de westerse beschaving, maar zo valt goed te verdedigen, van de wereld. En daarmee is de Verlichting een van de belangrijkste veranderingen in de historie van de mens geweest”.
De Verlichting zette immers – op Europees en wereldniveau – niet alleen de aanval in op de wortels van de Europese cultuur in het sacrale, de magie, het koningschap en de hiërarchie, waarbij alle instellingen en ideeën werden geseculariseerd, maar wierp ook heel doelgericht (intellectueel en ook ten dele in de praktijk): “Alle rechtvaardiging omver voor de monarchie, de aristocratie, de ondergeschiktheid van de vrouw aan de man, het kerkelijk gezag en de slavernij en ze stelde daarvoor de beginselen van universaliteit, gelijkheid en democratie in de plaats “(J.I. “De radicale Verlichting”). Het laatste deel van dit citaat heeft een belangrijke rol gespeeld bij de verschillende maatschappelijke “Omwentelingen” zoals de Franse Revolutie (1789), de Amerikaanse Vrijheidsstrijd, resulterend in de “Declaration of Independence 1776” en bij de Patriotten beweging.
Patriotten
Als begin van “De patriotten opstand 1781 -1787” wordt dikwijls verwezen naar het verschijnen van het vlugschrift gericht “Aan het volk van Nederland” in alle grote steden. Het geschrift was Anoniem. Veel later is gebleken dat het was geschreven door de Zwolse “Burgerbaron” Joan Derk van der Capelle tot de Pol. “De lezers werden opgeroepen in protest bijeen te komen om uiting te geven aan hun grieven tegen het stadhouderlijk bewind, vrijheid van drukpers te eisen en zichzelf te bewapenen. Het was in feite een regelrechte aansporing tot rebellie”. (Simon Schama; Patriotten en Bevrijders). Het betrof enerzijds een strijd tussen de Patriotten en de stadhouder Willem V. Men wilde zijn macht inperken, hem het “recht” om leden van de vroedschap te benoemen ontnemen, en men wilde zelf milities mogen vormen, zodat men minder afhankelijk werd van de stadhouder. Maar anderzijds betrof het ook een strijd tussen de Orangisten en Patriotten om de machtsposities op stedelijk niveau.
Patriotten in Utrecht
Dr. Renger de Bruin is gepromoveerd op het boek “Burgers op het kussen” over zowel de Bataafse Republiek (1795-1813) als de Patriotten periode (1781-1787). Hij schrijft daarin “Zes jaar voor de Franse revolutie kwam in Januari 1783 in de Domstad een beweging op gang met een geheel eigen dynamiek. Een oppositiebeweging met een goede organisatiestructuur slaagde er na enkele jaren strijd in de macht in de stad te veroveren”.
Hierbij werd volgens R.E. de Bruin regelmatig gebruik gemaakt van een oproerige menigte.
En Simon Schama in Patriotten en Bevrijders:
“De doelbewustheid waarmee Ondaatje, Lith de Jeude, Gordon en andere patriotse leiders hun doel, een gekozen stadsbestuur, in Utrecht nastreefden, getuigt van een indrukwekkende vastberadenheid. De wijze waarop zij hun numerieke overwicht van de massa en de kracht van haar wapens wisten uit te buiten, beantwoordde volkomen aan wat Van der Capelle voor ogen had gestaan, toen hij de Nederlanders tot een gewapende opstand opriep. Het Utrechtse vrijkorps liet voor het eerst concreet zien hoe deze retoriek in een praktische politiek kon worden vertaald”.
Jan van Lith de Jeude
Jan van Lith de Jeude, geboren in Dordrecht uit een Tiels regentengeslacht was in Utrecht rechten gaan studeren.
Vanaf het begin van de roerige tijden had hij zich aan de zijde geschaard van zijn studiegenoot Pieter Philip Jurriaan Quint Ondaatje (1758-1818), de Utrechtse Revolutie leider.
Jan van Lit was een echte activist.
Simon Schama: “Op 11 Januari 1784 werd onder grote publieke belangstelling boven de Vaartse Rijn een heteluchtballon opgelaten. De volgende dag bleek er in de stad een fraai, zij het een nogal grof, pamflet te zijn verspreid, geschreven door de patriotse student Lidth de Jeude, waarin voor maandag 12 januari een volgende vlucht werd aangekondigd die om half elf ’s ochtends vanaf het stadhuis zou opstijgen, met W.N. Pesters en diens aanhang als passagier”. De opstand van de patriotten leidde regelmatig tot stadhuisblokkades, waarbij de stenen door de ruiten vlogen.
Citaat (wikipedia):“De meest spectaculaire belegering van het stadhuis was in december 1785. Terwijl Ondaatje (Patriottenleider jvl) in de raadszaal onderhandelde met de doodsbange bestuurders, sprak zijn medestrijder Jan van Lidth de Jeude vanaf een ton, verlicht door flambouwen, het woedende volk toe”.
Einde aan de Patriottische opstand
Op 28 juni 1787 was Wilhelmina, de vrouw van Willem V, op weg naar den Haag om de Staten van Holland te bewegen haar verdreven echtgenoot naar Den Haag terug te laten keren. Patriotten uit Gouda hielden haar tegen bij Bonrepas aan het riviertje de Vlist. (in de geschiedenisboeken staat ten onrechte vermeld dat dit bij Goejanverwellesluis zou zijn gebeurd).
De aanhouding was de directe aanleiding voor haar broer Frederik Willem II van Pruisen om met een leger van 30.000 man de republiek binnen te vallen.
Utrecht werd zonder weerstand door de Pruisen ingenomen. Jan van Lith de Jeude werd in 1789, wegens patriottisme, verbannen en vertrok naar Frankrijk.
Terugkeer naar Utrecht
Zes jaar later in 1795 kwam hij met het Franse leger onder leiding van Pichegru, weer terug naar Utrecht. Door de komst van de Fransen keerden de kansen voor de patriotten weer.
“Een tegenslag voor de revolutionairen was de arrestatie van mr Jan van Lidt de Jeude, één van de patriottenleiders, van de Utrechtse patriottenbeweging uit de jaren tachtig, die met de Franse troepen uit ballingschap was teruggekeerd. Deze had zijn thuiskomst dusdanig gevierd dat dronkenschap voor Pichegru een mooi motief vormde om hem te laten oppakken”.
Tot slot: Jan van Lidt de Jeude is tot zijn dood in 1807 een belangrijke (soms rebelse) rol in de Utrechtse politiek blijven spelen.
James van Lidth.
NB Mogelijke toevoeging:
Ik moest bij die stenen door de ruit en de rol van Jan van Lith denken aan de raadsvergadering, 200 jaar na dat moment (1985), waarin wedhoudster Wil Velders (Welzijn) en ik (wethouder Financiën) de bezuinigingen op het Welzijnswerk aan het toelichten waren (nodig ten gevolge van bestek ’81), in de raadszaal op de 1e verdieping, terwijl buiten welzijnswerkers aan het demonstreren waren, en weer de stenen door de ruiten vlogen. Gegooid door opgetrommelde oudere jongeren.
Weer een rol voor een van Lidth, maar wel een beetje anders.
Pikant detail: onder de demonstranten was ook mijn partner van toen en huidige echtgenote.
